Omdat je nooit weet wanneer je het nodig gaat hebben

Schrijftip: betere conflicten

In een poging de vele concepten van dit blog op te ruimen, probeer ik deze alsnog af te schrijven en te publiceren. Dit bericht was origineel geschreven in 2018, maar ik denk dat de inhoud nog steeds heel interessant is, dus ik publiceer hem alsnog.

Als je zoekt naar tips voor verhalen schrijven, is het eerste resultaat altijd iets in de volgende trant: “Een goed verhaal staat bomvol conflict!

Vervolgens geven dit soort artikelen (of filmpjes) enkele voorbeelden. Iemand is verliefd, maar mag van z’n ouders niet met die persoon samenzijn. Iemand wil een of andere belangrijke opleiding doen, maar heeft daarvoor te weinig geld. Iemand wil een moordzaak oplossen, maar de dader blijft hem de verkeerde kant op sturen.

Ik dacht dat ik uit deze voorbeelden het idee van “conflict” had begrepen. In mijn schrijversbrein was conflict een synoniem geworden van problemen.

Bij elke scene die ik schreef, bedacht mijn hoofd zoveel mogelijk problemen om op iemands pad te gooien. Misschien was zijn beste vriend het niet met hem eens, misschien kreeg hij een lekke band, misschien werd er bij hem ingebroken, enzovoort. Ik maakte hele lijsten met alles wat mis zou kunnen gaan, tot het punt dat mijn hoofdpersoon niet eens normaal de straat uit kon fietsen zonder in een verkeersongeluk te belanden.

Verrassend genoeg was dit niet wat conflict betekende. Problemen op zich maken een verhaal niet beter. Integendeel, vaak wordt het door een overdaad aan problemen verwarrend en vermoeiend om te lezen.

Nee, wat je wilt zijn betekenisvolle problemen.

In dit artikel ga ik proberen uit te leggen wat ik daarmee bedoel en waarom het onderscheid belangrijk is!

Een oefening

Ik introduceer een hoofdpersoon: Stella. (Meestal kies ik Henk als standardnaam, dus ik wilde een keer iets anders doen.)

Ik introduceer tevens haar beste vriendin: Janet.

Stella is verliefd op een hele leuke vent. Maar als ze bezig is met de voorbereidingen voor een eerste date, wordt Janet boos op haar en zegt dat ze het niet moet doen. Hij is niet geschikt voor haar, ze moet maar iemand anders vinden.

Oei, problemen.

Als ik zo’n scène vroeger had bedacht, was ik blij geweest met mezelf. Yes, conflict! Ik had er niet meer naar omgekeken.

Maar nu weet ik wel beter. Dit conflict voelt behoorlijk betekenisloos. Waarom?

  • Stella kan haar vriendin gewoon negeren. Ze kan gewoon op die date gaan, gewoon een relatie beginnen, en het feit dat Janet het er niet mee eens is heeft eigenlijk geen consequenties. Ik noem Janet in dit geval een vals obstakel.
  • Het conflict brengt het verhaal niet verder. Doorgaans wil je met elke scene minstens één van de volgende dingen verder uitbreiden: het plot, de personages, of de wereld/setting. Dit meningsverschil tussen de vriendinnen doet geen van die drie dingen. Het conflict heeft geen nut in het verhaal.

Met deze kennis geef ik je nu een simpele oefening:

Hoe zou je dit conflict verbeteren? Hoe zou je dit “probleem” omtoveren tot een “betekenisvol probleem”?

Het kan best een tijd duren voordat je iets vindt. En misschien nog langer voordat je iets goeds vindt. (Daarom vind ik het belangrijk om niet té veel te schrijven op een dag, zodat ik altijd een paar uur afstand kan krijgen en inspiratie verzamelen.)

Ik zal hieronder mijn overwegingen geven en hoe ik het zou oplossen.

Janet is een vals obstakel omdat Stella geen actie hoeft te ondernemen om het obstakel te ontwijken. Ze kan haar vriendin negeren, niks aan het handje. Oftewel, dit zou ik omzetten naar een écht obstakel. Iets wat ervoor zorgt dat Stella écht niet kan doen wat ze wil en actie moet ondernemen.

Bijvoorbeeld: Janet kan Stella op een bepaalde manier fysiek tegenhouden. Misschien had Janet beloofd om Stella naar haar date toe te rijden met de auto, maar nu weigert ze. Of ze maakt expres Stella’s kleding vies, zodat ze niet meer zomaar naar de date kan gaan.

Daarnaast kun je met zo’n meningsverschil goed persoonlijkheden neerzetten. Misschien is dit al Stella’s tiende date in een korte tijd en maakt Janet zich gewoon zorgen dat het wéér misgaat. Of Janet kent de persoon in kwestie (de “hele leuke vent”, want blijkbaar wil ik hem geen naam geven) en wil haar vriendin waarschuwen dat hij niet zo lief is als hij lijkt.

Hoe je het ook toepast, op deze manier kun je meer persoonlijkheid en achtergrond neerzetten.

Je kunt zelfs tegelijkertijd het plot vooruitduwen: misschien is er bij Stella ingebroken en verdenkt ze één van haar eigen vrienden. Als Janet zo tegen haar ingaat, kun je dit “mysterie” een beetje verder uitwerken en haar een beetje verdacht maken, wat toekomstige keuzes beïnvloedt.

Het punt is dus dat een conflict urgent en onontkoombaar moet zijn. Het personage moet het conflict aankijken, moet erdoorheen, om aan een andere kant uit te komen. Stella moet actie ondernemen op de opmerkingen van Janet, ze kan het niet negeren.

Conflict definiëren

Op internet zwerven veel verschillende definities van “conflict” rond, die zelfs soms met elkaar in conflict zijn! Die definities deden nooit zoveel voor mij.

Ik ga daarom alleen een definitie geven die mij het meeste heeft geholpen.

Conflict bestaat uit een obstakel en iemand die iets verliest als hij niet over dat obstakel heenkomt.”

Vroeger schreef ik vaak verhalen waarin de hoofdpersoon vurige wenste om iets. Hij wilde rijk zijn, beroemd zijn, sterk zijn, goed zijn, wat dan ook. Eén van de redenen dat ik hier de nadruk op legde, is omdat ik overal las dat je hoofdpersoon een “desire” moet hebben.

Hoewel dit nog steeds waar is, en ik dit nog steeds doe, draai ik het liever om.

Iets met zekerheid verliezen is emotioneel sterker dan potentieel iets winnen.

Als jij op het punt staat een vriendschap te verliezen, dan ga je er ineens alles aan doen om het te repareren. Als jij de mogelijkheid hebt om nieuwe vrienden te maken … dan is de kans aanwezig dat je het simpelweg voorbij laat gaan of er minder energie in steekt. Zo zijn mensen nou eenmaal. We willen vasthouden wat we hebben, wat ons het meest dierbaar is.

In veel gevallen zal dit obstakel een ander persoon zijn. (Sommige noemen conflict ook wel een clash or struggle between opposing forces.) In dit geval is het natuurlijk het sterkst als beide personen iets te verliezen hebben.

Een voorbeeld

Stel je hebt een hoofdpersoon die wenst om machtig (“powerful”) te zijn. Dan kun je dat op meerdere manieren neerzetten, zoals:

  • Ik ga strijden om machtiger te worden, want dat is wat ik wil.
  • Ik ga strijden om machtiger te worden, want dat is wat de profetie heeft voorspeld!
  • Ik ga strijden om machtiger te worden, om mijn ouders te wreken.
  • Ik ga strijden om machtiger te worden, omdat ik anders mijn gezin niet kan beschermen.

De eerste is geen sterke motivator. Je kunt het gewoon niet doen, en dat is geen enkel probleem. Bij het eerste obstakel dat je tegenkomt kun je denken “mwah, ik zoek wel iets anders om te doen”

De tweede is al net zo slap. Waarom zou je een voorspelling geloven? Waarom zou je actief een voorspelling waarmaken?

De derde wordt iets sterker, maar is nog niet ideaal. Stel een of andere wrede dictator heeft jouw ouders vermoord en jij wilt de macht grijpen zodat je hém kunt vermoorden. Dan heb je nog steeds niks te verliezen. Je ouders zijn al weg, dat is al gebeurd, en voor hetzelfde geld bezoek je een therapeut, kan je een leven leiden zonder je ouders te wreken.

(Ik moet zeggen dat wraak hoog bovenaan de lijst herkenbare en sterke emoties staat, dus een verhaal waarbij iemand zijn ouders wreekt werkt in de meeste gevallen nog best goed. Je zou kunnen zeggen dat het conflict hier ontstaat nadat je al iets verloren hebt.)

De vierde is in mijn ogen het sterkste conflict. Stel je leeft nog steeds onder die wrede dictator. Jij en je gezin zijn elke dag in levensgevaar. Als je niet macht vergaard en de dictator tegenhoudt, dan heb je iets te verliezen: je gezin.

Dus je hebt geen keuze. Je moet de horde nemen, risico’s nemen, het conflict proberen op te lossen, anders verlies je sowieso iets dierbaars. Je zegt niet “mwah, het zal allemaal niet zo erg wezen” om het conflict vervolgens glashard negeren, want dan raak je met grote zekerheid jouw gezin (of je eigen leven) kwijt.

Main conflict

Verhalen hebben vrijwel nooit maar één conflict. Als je meerdere personages hebt, hebben die vaak hun eigen verhaallijnen en bijbehorende conflicten. Sterker nog, één personage kan tegelijkertijd verwikkeld zijn in meerdere conflicten!

Eén van de fouten die ik vroeger maakte, was dat ik alle conflicten gelijkwaardig maakte. Het feit dat iemand te laat op z’n werk kwam werd even groot gemaakt als het feit dat die persoon een levensbedreigende ziekte had. Dat werkt natuurlijk niet.

Doorgaans heeft elk verhaal één groot conflict (main conflict) en daarnaast enkele kleinere conflicten. Het grote conflict krijgt de meeste tijd, raakt de meeste personages, en wordt vanuit de meeste kanten bekeken. De andere conflicten zijn kortstondiger, misschien slechts ingevoerd om een bepaalde (actie)scene extra spanning te geven.

natuurlijk, sommige verhalen hebben meerdere main conflicts. Vaak zijn dit verhalen met meerdere hoofdpersonen (meerdere “point of view characters”) of fantasy verhalen waarin een hele wereld wordt opgebouwd met meerdere grote verhaallijnen.

Nu is de vraag natuurlijk: hoe maak je hiertussen onderscheid? (En waarom is dit belangrijk?)

De laatste tijd denk ik veel na over het verschil tussen een “verhaal” en een “situatie”. Het verschil tussen een “meeslepend avontuur” en simpelweg een “reeks gebeurtenissen”.

Wat is het verschil tussen een boek en, zeg, een lijst van gebeurtenissen die je op het nieuws meekrijgt of in de krant leest? Voor zover ik weet vindt iedereen de krant een stuk minder spannend/interessant/grappig/meeslepend dan een boek, maar hoe komt dat? Als ze op het eerste oog ongeveer hetzelfde doen?

Het antwoord? Karakterontwikkeling. (Nou ja, het is één van de antwoorden.)

Het main conflict in een verhaal hoort, in mijn ogen, een belangrijke eigenschap van het hoofdpersonage uit te dagen.

Meestal is dat een slechte eigenschap, die dan tegen het einde van het verhaal is veranderd in iets goeds, maar dat hoeft helemaal niet. Ik heb liever eigenschappen die in een grijs gebied vallen en aan het einde van het verhaal in een ander grijs gebied liggen :p

Iemand is bang om relaties aan te gaan? Gooi die persoon in een situatie waarin ze geen keuze heeft en wel een relatie móet aangaan!

Iemand is boos over iets dat vroeger is gebeurd en kan zich niet eroverheen zetten? Gooi die persoon in een situatie waarbij de enige oplossing is om een keer niet boos te worden!

Iemand gaat slecht met vrouwen om? Gooi die persoon in een situatie waarin hij ineens een vrouw moet spelen!

Iemand is té goedgelovig? Gooi die persoon in een situatie waarin die goedgelovigheid wordt afgestraft!

Hopelijk is het idee duidelijk. Als je dit combineert met mijn definitie van conflict, dan krijg je mijns inziens de sterkste kern van een verhaal.

Een voorbeeld van main conflict

Neem bijvoorbeeld die persoon die bang is om relaties aan te gaan. Wat is een goed main conflict? Een situatie waarbij die persoon dreigt iets te verliezen als ze niet de sprong waagt en een relatie aangaat.

Hier komt een zekere creativiteit bij kijken. Conflict is geen formule die je kunt invullen.

  • Eén oplossing is om de Disney-route te nemen: iemand dreigt te sterven (aan eenzaamheid?) als ze niet binnen een week een kus krijgt van een ware geliefde!
  • Een andere oplossing is dat de hoofdpersoon met vriendinnen een weddenschap afsluit dat ze binnen een week een relatie kan krijgen en iets verliest als dat niet lukt. (Dit past vooral in een komische tienerfilm, een romcom :p)
  • Een meer serieuze oplossing is dat de hoofdpersoon een rotleven achter de rug heeft. Ze is eenzaam, ze heeft nooit een relatie gehad of liefde gekend, alles is mislukt, ze heeft een extreem laag zelfbeeld. Dus op een duistere nacht licht ze wakker en legt haarzelf een ultimatum op: je vindt verdorie iemand om mee samen te zijn of je maakt er een eind aan.

Een “foute” manier om conflict te krijgen, is dus als de persoon niks te verliezen heeft, of als het conflict voortkomt uit iets dat niks met het innerlijk van de hoofdpersoon te maken heeft. Dan wordt het een probleem, of een onfortuinlijke toestand, maar geen interessant en betekenisvol conflict.

Hoeveel films kennen we wel niet met de volgende beschrijving? Een knappe, lieve, jonge meid leidt een volstrekt normaal bestaan … totdat <introduceer willekeurige jongensnaam> haar hele wereld doet opschudden!

Oh, dus deze hoofdpersoon heeft alles al, het gaat superlekker, ze heeft geen enkele problemen of reden om moeilijkheden te ondervinden bij het zoeken naar een relatie …

Hartstikke saai dus.

Vaak werpen dit soort films allerlei willekeurige obstakels op, zoals dat ze door een misverstand denkt dat die jongen al een relatie heeft, of dat ze ineens heel onzeker is en een lage zelfwaarde heeft (terwijl dat nergens is vastgesteld en ook niet verder wordt onderzocht in het verhaal), of dat ze ruzie krijgt met een vriendin en dat die uit het niets besluit om de relatie kapot te makken.

De obstakels hierboven zijn prima als kleinere conflicten, maar niet als main conflict.

De valstrikken

Zo, hopelijk heb je nu een beter idee van wat conflict inhoudt en wat “goed conflict” onderscheidt van “slecht conflict”!

Om te helpen met de uitvoering van deze ideeën, heb ik hieronder een lijst van “valstrikken”: dingen die schrijvers vaak toevoegen met het idee van “yes! conflict! interessant!”, maar die in werkelijkheid niet altijd wenselijk zijn.

Ruzies. Niet elk conflict hoeft een ruzie te zijn. Een ruzie is alleen interessant als het aan de voorwaarden hierboven voldoet: er is een echt obstakel, het heeft een nut in het verhaal, en er valt iets te verliezen. Als je elke dialoog laat uitlopen op een ruzie, voelt het na een tijdje nep en vervaagt het effect.

De Game of Thrones boeken hebben veel dialoog. (Men heeft wel eens gezegd dat die serie niks anders is dan “belangrijke gesprekken tussen belangrijke mensen”.) Toch is een ruzie vrij zeldzaam. In plaats daarvan komen andere conflicten aan bod: een zoon die niet meer wil dat zijn moeder hem commandeert/omringt en haar daarom subtiel wegstuurt op een missie, twee mensen die elkaar wantrouwen en daarom in dubbelzinnigheden spreken, iemand die probeert te flirten terwijl de ander het spelletje meespeelt (maar overduidelijk iets anders van plan is), etc.

Gevechten. Op diezelfde manier hoeft niet alles uit te lopen op een fysieke confrontatie. Soms kan het heel krachtig zijn. Na een lange opbouw van frustratie of ongenoegen, barst de bom en gaan mensen op de vuist, wat misschien zelfs dodelijke gevolgen heeft. Maar als je elke ruzie eindigt met dat mensen elkaar een klap verkopen, wordt het conflict daar niet sterker van.

Misverstanden. (Of soortgelijke situaties die héél makkelijk opgelost zouden kunnen worden.) Ik heb iets te veel verhalen gelezen waar bijna alle conflict berust op misverstanden. Op mensen die weigeren met elkaar te praten, die zich dom gedragen, of ineens iets doen wat niet past bij hun karakter. Soms zelfs iemand die iets verkeerd heeft gehoord of gewoon (fysiek) onhandig is. Dit kan best één of twee keer gebeuren voor een klein conflict, maar meer dan dat wordt gewoon vervelend en onrealistisch.

Toeval. Zoals het gezegde luidt (ik weet niet van wie): “toeval mag je gebruiken om iemand in de problemen te krijgen, maar nooit om iemand uit de problemen te krijgen.” Natuurlijk, laat drie dingen toevallig op dezelfde dag samenkomen en het hoofdpersonage voor een groot dilemma zetten. Maar als er dan problemen zijn, los het conflict niet op door weer toevallig alles goed te laten gaan.

Het kringgesprekje. Iets te vaak wordt er conflict opgebouwd (ruzie tussen personen, een verslechterde relatie, miscommunicatie, etc.) … om dat vervolgens op te lossen door alle personages in een kring te zetten en het uit te laten spreken. Dit heeft veel overeenkomsten met elk conflict laten uitdraaien op een ruzie, ware het niet dat het in dit geval juist veel vreedzamer is. Mensen zijn superboos op elkaar en hebben heel veel reden om elkaar te haten … maar ze staan netjes in een kring en spreken hun problemen door alsof ze praten over hun weekend. Het is interessanter om zoiets in een andere vorm te gieten, om conflict juist te laten escaleren, of om meer scenes te hebben waarbij mensen één op één zijn. Dan komen de persoonlijkheden ook meer tot hun recht.

Een opmerking over mysterie

Conflict is heel belangrijk. Een verhaal staat of valt bij genoeg kwalitatief conflict.

Maar in mijn ervaring is er één ding dat altijd belangrijker is: mysterie.

Ik ken verhalen met nauwelijks conflict, die toch spannend en interessant waren vanwege het mysterie. Sterker nog, ik heb zelf een boek geschreven waar ik mensen nauwelijks hoorde over alle interessante personages en conflicten, en alleen maar over het grote mysterie van het boek :p (Gelukkig begonnen ze wel over die personages nadat ze het boek uit hadden en het mysterie was opgelost.)

Een verhaal is niks meer dan mysteries. De lezer wil weten hoe het afloopt met dit personage, met deze relatie, met de oorlog, met dit avontuur. Als je geen (goed) conflict kunt vinden, kun je het in mijn ogen altijd vervangen door een mysterie. (Het belangrijke hierbij is natuurlijk dat het een interessant mysterie moet zijn en dat je er uiteindelijk een bevredigende oplossing voor moet hebben.)

Als ik kijk naar mijn eigen verhalen, of mijn lievelingsboeken, dan beginnen die vaak met een mysterie en niet met een conflict. En dat is best logisch: je kent de personages nog niet, je hebt nog niet veel tijd met hen doorgebracht, dus elk conflict zal redelijk leeg aanvoelen op dat moment.

Terwijl … een goed mysterie, een prangende vraag, dat is altijd interessant.

Een opmerking over onvrede

Terwijl ik nadacht over het voorbeeld van de “wrede dictator”, twijfelde ik. Ik kan veel verhalen bedenken die beginnen met een hoofdpersoon die ontevreden is over zijn huidige situatie, en ben zelf ook veel soortgelijke verhalen begonnen. In dat geval heeft iemand op het eerste oog niet iets te “verliezen”. Diens huidige leeftoestand is gewoon verschrikkelijk (te hard werken, mishandeling, leven in armoede, etc.)

Maar toen ik langer nadacht, merkte ik dat dit soort verhalen de huidige situatie vaak zo erg mogelijk afschilderen. Om het conflict duidelijk te krijgen, doen ze hun best om de toestand echt ondraagbaar te maken, met alle gemene mensen en verschrikkelijke omstandigheden van dien.

Dit geeft wel aan hoe “zwak” zo’n conflict eigenlijk is, ook al voelt het heel natuurlijk. Onvrede is een beetje een vaag gevoel, iets waarvan je niet genoodzaakt bent om er iets mee te doen, iets waarvan je soms niet eens weet wat je ermee moet doen.

Daarom denk ik dat mijn theorie over conflict ook hier van waarde is. Een conflict gebaseerd op “onvrede” kan je op een andere manier neerzetten: bijvoorbeeld, het verlies van een toekomstdroom. Misschien droomt het hoofdpersonage al jarenlang van een eigen huis, met mooie tuin, in de natuur, en een lief gezin (of gewoon een stel lieve paarden op het grasveld, weet ik veel).

Om zichzelf op de been te houden zegt deze persoon: ooit ben ik gelukkig, ooit ben ik vrij, ooit heb ik wat ik wil. Als de hoofdpersonage niet handelt, als hij niet gaat vechten tegen zijn onvrede, kan hij deze droom nooit bereiken. Hij verliest een mooi, gelukkig leven. Misschien voelt die persoon dat zijn leven is gefaald als hij niet van zijn onvrede afkomt.

Een andere manier is om deze onvrede te verbinden aan iets tastbaars. Misschien is de hoofdpersoon verliefd op iemand, en wéét dat zij hem ook wel ziet zitten, maar kan niet samenzijn als hij niks aan zijn huidige situatie verandert. Dan verliest hij iets als hij niet handelt op zijn onvrede: het verlies van een geliefde.

Maar ik moet toegeven dat lastig is. Ik heb één verhaalidee dat puur begint vanuit dit gevoel van onvrede en onderdrukking en zich niet strak houdt aan wat ik hierboven heb verteld.

De enige reden dat het werkt en ik enthousiast erover ben — denk ik — is omdat ik het heb verbonden met een belangrijke eigenschap van het hoofdpersonage: ongeduld. Het personage verliest niks als ze gewoon in de schaduwen blijft doorleven en niet in opstand komt tegen de onderdrukkende regering. Maar ze is ongeduldig en laat zich niet commanderen …

Zodoende handelt ze naar dit gevoel van onvrede en zet zo het hele verhaal in gang, terwijl ze onderweg leert om te gaan met haar ongeduld en daar juist haar kracht van te maken.

Conclusie

Hopelijk heeft dit artikel duidelijk gemaakt wat het verschil is tussen goed conflict en slecht conflict. En hoe je dat kunt gebruiken om verhalen interessanter en meeslepender te maken.

Hierover onderzoek doen en een lang artikel schrijven heeft mij in ieder geval enorm geholpen. Mijn verhalen stonden vroeger bomvol met “vervelende probleempjes”, maar staan nu hopelijk bomvol met “interessante problemen en obstakels”.

Natuurlijk is dit geen compleet artikel over conflict. Er zijn duizend andere manieren om het te definiëren en ertegenaan te kijken, dit artikel behandelt slechts mijn eigen kernvisie.

Mijn visie bestaat doorgaans uit het idee dat verhalen praktisch nut moeten hebben. Een verhaal moet wijsheden aanleren, situaties schetsen en hoe je daarmee omgaat, een boodschap overdragen. En de meeste interessante manier om dat te doen is door een probleem op te werpen en dat vervolgens het hele boek lang uit te dagen.

Je pakt een thema waarover je wilt schrijven, waarna je jouw wereld en personages zodanig inricht dat dit thema van alle kanten wordt belicht en kritisch wordt bekeken. Hieruit komt automatisch dat “main conflict” voort: al mijn verhalen beginnen met een karakter die iets doet of ergens mee worstelt, en die vervolgens wordt “tegengehouden” door allerlei andere mensen die anders tegen ditzelfde probleem aankijken.

(Iemand zei ooit: “start with character and end with character, then find the story in between” Daar kan ik me goed in vinden. Het belangrijkste van een verhaal is het hoofdpersonage dat iets leert, iets meemaakt, misschien verandert of iets nieuws probeert. Dáár verbinden we mee en daar leren wij zelf van. Maar dat op zichzelf is redelijk saai, dus moet je tussen de bedrijven door een zo spannend en intrigerend mogelijk verhaal vinden, vol actie en bedrog en plot twists en alles! Maar het begint en eindigt met character.)

Als je deze visie totaal niet begrijpt, dan vindt je je waarschijnlijk ook niet in mijn definitie en uitleg van goed conflict. Maar goed, andermans perspectieven lezen en uitproberen kan nooit kwaad!

Tot zover dit oude artikel over conflict. Geen idee waarom ik het nooit had gepubliceerd, ik heb er (opnieuw) veel van geleerd :p

Er zijn (nog) geen reacties.

Geef een reactie